[ Pobierz całość w formacie PDF ]
szek
do grona twoich przodków: Gilgamesza Hektora Rolanda
obrońców królestwa bez kresu i miasta popiołów
BÄ…dz wierny Idz
Postawa ta pociągała za sobą twarde konsekwencje
Upierając się przy wierności mimo wszystko człowiek
stawiał się wówczas poza współczesnością, poza dzieje
Bitwa o umysł 59
.o się właśnie historią. Było to wyłącznie bolesne i nienaturalne. Wspominałem
JUÅ› o tym, \e poczucie, i\
zamknęła się bezpowrotnie jedna epoka dziejów i otworzyła inna - było po 1945 r.
powszechne, prze\ywane po sześciu latach wojny nie tylko psychicznie, ale
biologicznie. Kto się do tego nowego etapu nie włączał, sam siebie usuwał na
jakiś pozahistoryczny margines; a włączenie się bez współuczestnictwa było
trudne, zwłaszcza dla młodych. Na co niby mieli czekać?
Ówczesne tak czÄ™ste w literaturze i humanistyce
ucieczki w przeszłość - do powieści i eseju historycznego, do dłubania się w
staro\ytnościach, do antycznych motywów w poezji - były nie tylko manewrami
pozwalającymi omijać pułapki aktualności i czujność
cenzury. Były tak\e zabiegami pozwalającymi się przenieść do innej
rzeczywistości, umieścić się poza współczesnym konkretem. Historia PRAWDZIWA
działa się
kiedyś dawniej; fałszywa dzisiejszość zasługiwała na odtrącenie. Kiedy sobie
człowiek uświadomił sztuczność
takiego stanowiska, robiło mu się głupio. Wyłączanie
się ze współczesności odczuwaliśmy jako coś wstydliwego; emigracja wewnętrzna
nie dawała bynajmniej poczucia komfortu psychicznego.
19. Bitwa o umysł nie zakończyła się ani ze śmiercią
Stalina, ani po XX zjezdzie KPZR, ani po pazdzierniku
1956 r.; trwała jeszcze przez lata sześćdziesiąte, choć
prowadzona z malejącym ferworem ideowym i słabnącymi siłami. Kończy się
ostatecznie na naszych oczach.
Jak się kończy, ka\dy widzi.
Pokonany marksizm pozostawił po sobie szkielety
struktur organizacyjnych narzuconych nauce polskiej
1 krępujących jej rozwój; pozostawił wiele fatalnych
60
programów nauczania i podręczników . Zostały te\ po
nim mętne osady w przyzwyczajeniach umysłowych
dzisiejszych Polaków: skłonność do myślenia w kategoriach deterministycznych, a
nawet fatalistycznych;
skłonność do przyjmowania rozmaitych teorii gło szących, \e coś się kryje za
naturalnymi, tj. sponta nicznymi procesami ekonomicznymi i społecznymi; nie
docenianie roli przypadku i \ywiołowości w \yciu zbio rowym.
Jednak\e końcowy rezultat bitwy okazał się, sądzę ogólnie po\yteczny. Skutkiem
paradoksalnie dobro czynnym było uczenie się na przykładach negatywnych
Zetknięcie się z doktryną monolityczną, arogancką i to talitarną wywoływało, na
drodze przekornej reakcji, po trzebÄ™ pluralizmu i tolerancji dla odmiennych
stano wisk, postulaty wzajemnego poszanowania i rzetelność w stosunku do
poglądów sprzecznych z naszymi. Po stawy takie rozpowszechniły się w
środowiskach inte lektualnych i stały się częstsze ni\ dawniej w \yciu pub
licznym.
Wyraznie wzrosły wymogi warsztatowe w dziedzinach
humanistyki. Niemarksiści starali się maksymalnie do
zbroić w erudycję, wzmocnić przez staranne badanie
zródłowe, uściślić metody analiz, szukać nowych po
i aspektów. Marksiści, zwłaszcza od chwili kiedy terror
przestał być ich najsilniejszym sprzymierzeńcem, usiłowali nie pozostać w tyle i
wykazać, \e są autentycznymi
naukowcami, a nie propagandzistami przetrawiajÄ…cymi
ideologiczne slogany. Zarazem wzrosła znacznie świadomość moralnego sensu
decyzji podejmowanych
Patrz np. J. Prokop, Stalinowskie dziedzictwo uniwersyteckit edukacji, Tygodnik
Powszechny , 28 VII 1988.
Bitwa o umysł 61
dziedzinie nauki i kultury w ogóle. Z biegiem czasu
zaczęły się równie\ zaostrzać kryteria moralne, polityczne i społeczne stosowane
do oceny publicznych zachowań intelektualistów, artystów i w ogóle inteligencji.
Wszystko to były oczywiście procesy długofalowe, niektóre kulminowały dopiero w
[ Pobierz całość w formacie PDF ]